Veenendaal

In mijn hoofd gonsde het thema van Internationale Vrouwendag nog na; vrouwen en hun culturele verschillen en overeenkomsten. Maar het thema van de Maand van de Filosofie in april 2024 drong zich al aan mij op: 'chaos'. (A) In mijn gedachten versmolten deze onderwerpen zich met elkaar. En ik moest meteen denken aan Lilith.

Lilith, die bekend staat als de langharige vrouwelijke demoon van de nacht, de eerste vrouw van Adam die weigerde onderop te liggen tijdens de seks; de vrouw van de duivel en de metgezellin van God. Omdat ik interesse had in de verschillende facetten van vrouwenemancipatie, heb ik een aantal jaar geleden een klein boekje over dit fenomeen gelezen van Dr. Barbara Black Koltuv. De geschiedkundige kant was interessant, maar het poetische gedweep dat mij aan de new-age trend van de jaren '80 doet denken, daar had ik al snel genoeg van. Van sommige voorbeelden vroeg ik me af wat het nou eigenlijk te maken had met de geschiedenis van Lilith. Je zou kunnen zeggen dat ik het soms wat chaotisch vond. Dat Lilith verbonden is met het begrip ‘chaos’ is wel overduidelijk. “De oorsprong van Lilith ligt verborgen in de tijd vóór de tijd. Zij is voortgekomen uit de chaos.”(B)

Volgens Koltuv dwaalt Lilith "in ieder van ons rond en heeft zich eeuwenlang gevoed met onze verdrongen lichamelijke belevingen, gevoelens, seksualiteit en onze verbinding met zowel het constructieve als destructieve van de natuur. Ze heeft al die tijd geprobeerd om door te breken, en omdat ze er overdag niet mocht zijn, kwam ze 's nachts in dromen van mannen en vrouwen, seksuele dromen angstig en demonische dromen, en ze sloeg toe waar weinig weerstand was: in de wiegen van pasgeborenen.”(B)

Het patriarchaat en de feminisering

Om eerlijk te zijn geloof ik niet dat er een figuur Lilith was die een bepaald karakter had. Ik denk dat mensen (mannelijke leiders) een heleboel dingen niet konden begrijpen of beteugelen, zoals zwangerschap en bevalling, wiegendood, eigen tegenstrijdige gevoelens, en dat op een hoop gooiden en het Lilith noemden.

"Met de komst van het patriarchaat werd de macht over leven en dood het voorrecht van de mannelijke God, terwijl seksualiteit en magie werden afgesplitst van voortplanting en moederschap."(B) In het patriarchiaat kenden vrouwen weinig vrijheid. Wat zij konden zijn of doen was moederschap en het huishouden. "Het ongetemde chaotische en daarmee creatieve en levens scheppende facet van het vrouwelijke mocht niet bestaan." (B)

Waarom dat nou specifiek vrouwelijk (of mannelijk) moet zijn is mij niet duidelijk. Wel is duidelijk dat in de geschiedenis van het denken, de rol van vrouwen omschreven werd louter in termen van haar biologische functie. Haar gedrag en hele leven zou in teken moeten staan van het genot van de van de man en het baren en (op)voeden van kinderen. Dat heeft onder andere Susan Moller Okin helder omschreven in het boek ‘Women in Western Political Thought’.(C) Koltuv zegt hierover: "Lilith's aanspraak op gelijkheid is gebaseerd op het feit dat zij zowel zij als Adam, uit stof en aarde waren geschapen. Lillith weigert echter voor Adam louter
aarde te zijn. Ze wil bewegingsvrijheid, vrijheid van handelen, van keuze en zelfbeschikking."(B)

Ik vraag me vaak af wat voor maatschappij we hadden gehad als we het hadden omgedraaid; als we hadden geeist dat mannen alleen hun spierkracht gebruikten en hun zaad afleverden, zonder er rijkdom of status aan over te houden, en als vrouwen ondertussen wetenschap konden bedrijven, de wereld konden ontdekken, oorlog konden voeren, massa's mensen konden leiden, een gezin konden onderhouden door op een bureaustoel achter een beeldscherm te zitten, of miljoenen konden verdienen aan de topsport van het baren. Zouden we de demon van de nacht, die je dromen binnensluipt en alles wat je niet wil weten naar boven brengt, ook als vrouw omschrijven?

Lilith wordt omschreven als de vrouw die zich verstoten voelt en wil ontsnappen aan onderdrukking en regels. "Ze wil geen gelijkheid in de zin van een vereenzelvigd worden mét of versmelting, maar gelijke vrijheid om te gaan te staan en te veranderen en zichzelf te zijn. Ze zet de man overeind en bestijgt en berijdt hem om haar eigen plezier en macht."(B)

Is dat nou nodig?, denk ik dan. Gaat het toch weer om macht? Om een rangorde, welke orde dan ook. Als we gelijk zouden zijn, als het mannelijke en vrouwelijke niet van elkaar onderscheiden zou worden, tegenover elkaar werd gezet, wat zouden we dan overhouden? Chaos? Hebben we dergelijke omschrijvingen nodig om een individu te kunnen worden?

Dylan van Rijsbergen schreef in zijn boek 'Het Onbehagen van de Man' over de trend waarbij mannen gezien worden als slachtoffer van de feminisering van de samenleving. Hij is het daar niet mee eens, maar omschrijft wel hoe het door sommigen beleefd wordt: "Op hun werk en thuis worden ze door vrouwen de gedomineerd. In de media worden ze belachelijk gemaakt. De echte man is een bedreigde diersoort geworden, die zich niet langer thuis voelt in de moderne, geëmancipeerde verhoudingen. Zoals een tijger in Artis die, vervreemd van zijn roofdier natuur, de hele dag niets anders doet dan depressief rondjes lopen, zo is de man een zielige, wrokkige kneus geworden."(D)

Van Rijsbergen maakt hier verderop in zijn boek korte metten mee. Maar het beeld is bijna hetzelfde als dat in het boek van Lilith; het opgesloten wilde dier, dat beknot en getergd wordt. Op zoek naar de chaos en de vrijheid, het wilde en het ware. Typisch jongensgedrag zoals rennen, stoeien, klimmen en lawaai maken, zou door (veelal vrouwelijke) leerkrachten niet gewaardeerd worden, die orde en netheid hoog in het vaandel hebben staan. (D) Van Rijsenberg heeft het over newage-achtige mannengroepen waar je je oermannelijkheid kan ontdekken door te gaan trommelen, houthakken en vuurtjes maken in de natuur. (D) Precies het newage-achtige dat mij niet aansprak in het boek van Koltuv, waarbij vrouwen op zoek gaan naar hun oervrouwelijkheid.

Van Rijsbergen geeft aan dat de hang naar de oude patriarchale rollenpatronen, een hang naar duidelijkheid en orde is. (D) De nadruk op mannelijkheid en vrouwelijkheid schept duidelijkheid en orde. En tegelijkertijd doen beide seksen een claim op de chaos van de wilde, vrije woestenij. Kunnen mannen en vrouwen daar dan niet samen vertoeven? Blijkbaar niet.

Tegenstellingen

Mannelijkheid en vrouwelijkheid, orde en chaos, lijken gekoppeld te zijn aan tegenstellingen en concurrentie. En eigenlijk zegt dat niks over vrouwen en mannen, want zo gaat dat met allerlei groepen in de samenleving. Mensen met een zwarte huid werden door mensen met een witte huid lange tijd gezien als meer dierlijk en agressief en minder intellectueel. Dat geldt ook voor arme mensen, mensen uit het buitenland, immigranten.

Chaos, dat is dus de 'ander'. Dat is hetgene dat we niet begrijpen. Hetgene dat niet op ons lijkt. En dat wat we niet begrijpen, komt automatisch minder geordend op ons over. Omdat het in ons hoofd niet te ordenen is, niet te plaatsen. En daarmee doen we het af als chaos. Als zijnde verwarring scheppend, bedrieglijk, dierlijk, misschien zelfs desastreus. Chaos draait je een rad voor ogen. Je ziet door de bomen het bos niet meer.

Tegelijkertijd kan chaos ook iets positiefs zijn. De chaotische persoon is een creatief persoon. Is zichzelf, is vrij. Een wervelwind van energie en passie. De ander wordt daar misschien onzeker van, maar waarom zou jij je daardoor laten temmen? Dan is het juist de orde die de ander is, het strikte, het nette, het angstige, het voorzichtige. En daarmee soms ook het onechte, het onnatuurlijke, het onoprechte.
Het is interessant dat mensen, zowel mannen als vrouwen, zich getemd en geordend voelen en behoefte hebben aan chaos, aan echtheid, puurheid. Waarom hebben zoveel mensen die behoefte, terwijl we tegelijkertijd allemaal hard meewerken aan het creeren van nog meer regels, wetten, ordes, afdelingen, functies en potjes? Het liefst willen we zelf vrij zijn en onze gang gaan, terwijl we orde scheppen in de wereld om ons heen.

Chaos en orde kan zowel aan iets positiefs als aan iets negatiefs geplakt worden, afhankelijk van het gewenste effect. Politici bijvoorbeeld, beschuldigen anderen er soms ook van chaos te zaaien en beloven zelf orde op zaken te stellen. Anderen beweren het bureaucratische onpersoonlijke stelsel van regels te doorbreken en waarheid en natuurlijke ordes te herstellen. Het is hoe dan ook de tegenstelling tussen chaos en orde, die moet zorgen voor orde.

Mijn volgende vraag is dan ook: kunnen we de tegenstelling opheffen? Of kan iets ook chaotisch en ordelijk tegelijk zijn? Kan iets chaotisch worden, doordat er zoveel ordelijkheid is? Ik denk dan aan de stortvloed van regels rondom de belasting. Dan denk ik aan toeslagen. Dan denk ik aan de regels voor zorg en welzijn instellingen. Dan denk ik, dat dit een mooi onderwerp is voor een volgend stukje.

Bronvermelding:

• A) https://www.maandvandefilosofie.nl/
• B) B. Black Koltuv, Lilith, het donkere vrouwelijke
• C) S. Moller Okin, Women in western political thought
• D) D. van Rijsbergen, Het onbehagen van de man