Veenendaal

ONBEHAGEN van Bas Heijne.

In zijn essay 'Het onbehagen in de cultuur' schrijft Sigmund Freud in 1931 dat de mens niet alleen een wezen is dat liefde nodig heeft. De mens is ook begiftigd met een enorme dosis agressie.
"Bijgevolg is de naaste voor hem niet alleen een potentiële helper en een seksueel object, maar ook iemand die hem ertoe verleidt zijn agressie op hem uit te leven, zonder vergoeding te profiteren van zijn werkkracht, hem zonder instemming seksueel te gebruiken, zich van zijn bezittingen meester te maken, hem te vernederen, pijn te doen, te martelen en te doden."

Inde serie Nieuw Licht zet de hedendaagse denker Bas Heijne deze tekst in het perspectief van deze tijd. Hoe kan, vraagt Heijne zich af, dat drie eeuwen na de Verlichting, waar de Rede dominant is en waarin  bijgeloof, intolerantie bestreden worden, hoe kan het dat er een aanslag op Charlie Hebdo  plaatsvindt. Een aanslag op het vrije woord!

In zijn beschouwing ziet Heijne dat onze maatschappij een instantmaatschappij is geworden, waarin alles meteen opgelost moet worden. Hij gebruikt daarbij de Disneyfilm als metafoor. Komt de filmheld  een brede rivier tegen die hij moet oversteken, dan verschijnt er zomaar uit het niets een brug. En het probleem is opgelost. 
Dit beeld dat een ander direct onze problemen oplost, heerst ook in onze maatschappij. Wordt die oplossing niet direct  geboden, dan raken we gefrustreerd. 
Verder constateert Heijne dat wij aan de ene kant een immense vrijheid hebben. De wereld ligt aan onze voeten. De techniek brengt ons waarheen we willen. Door de digitalisering hebben we de kennis onder handbereik. Maar de keerzijde is dat onze vrijheid steeds kleiner wordt. We kunnen amper meer ons eigen authentieke denken onderscheiden van wat ons door de (sociale) media wordt opgedrongen.
Wij zijn als burgers aan de ene kant egocentrisch en verwend en aan de andere kant voelen we het verlies van autonomie door deskundigen.

Heijne vraagt zich af of ons verlichte wereldbeeld nog van vrijheid van het individu en tolerantie nog wel geldig is. In de hedendaagse complexe wereld, waarin de mens de speelbal is geworden van experts en wetenschap, lijkt populisme de oplossing. 
Populisme maakt de wereld weer simpel en het geeft de illusie van zelfbeschikking terug. Het appelleert op ons groepsgevoel, op nationalisme. Het populisme propageert dat de wereld zich aan moet passen bij ons wereldbeeld.

In zijn laatste hoofdstuk stelt Heijne dat onze cultuur gefaald heeft door te denken dat de Rede alleenzaligmakend is. Niet alleen het verstand bepaalt ons menszijn. Ook onze driften. Dat kunnen we niet wegstoppen. Daar zullen we rekening mee moeten houden..
"Hoed je voor de overmoed van de rede, het idee dat de wereld zich een kant op laat sturen, dat beschaving een blijvende garantie is tegen agressie en vernietigingsdrang….
Reken jezelf niet rijk, denk niet dat de mens het alleen afkan, leun niet lui achterover met het idee dat instituties de beschaving voor altijd waarborgen. Hoed je voor de barbaar in je omgeving. En voor de barbaar in jezelf", zo eindigt Bas Heijne zijn essay.

(Ik hoop dat deze beknopte samenvatting een aanleiding zal zijn om dit 88 bladzijden tellende  boekje zelf eens te lezen.)

• Bas Heijne Onbehagen 
• Uitgegeven door Ambo|Anthos, in de reeks Nieuw Licht