Veenendaal

NAAM: Tony Stark
ALIAS: Iron Man

VERSCHIJNT IN: Iron Man 1, 2, 3, Avengers 1, 2, 3, 4, The Incredible Hulk, Captain America 3, Spider-man: Homecoming

Synopsys: Wapenfabrikant Tony Stark valt ten prooi aan terroristen, die hem dwingen een wapen te maken. In plaats daarvan bouwt hij een mechanisch harnas, waarmee hij ontsnapt aan zijn gijzelnemers. Hier begint zijn leven als de superheld Iron Man...

Aan het begin van de eerste Iron Man-film, tevens de eerste film in de Marvel-filmreeks als geheel, is Tony Stark de perfecte kapitalist, naar het ideaal van Ayn Rand (1905 – 1982). Zij zei: "Kapitalisme draagt een man niet op te lijden, maar om plezier en succes na te jagen, hier, op aarde.  Kapitalisme draagt mensen niet op om te dienen en te offeren, maar om te produceren en te profiteren." (1)
Rand, tot op heden de grootste denker in het moderne kapitalisme, zag in egoïsme (hebzucht) geen zonde, maar juist een deugd. "Het morele doel van een mensenleven is het bereiken van zijn eigen geluk. (…) dit betekent dat hij zijn leven niet ondergeschikt maakt aan het welzijn van anderen, noch dat hij zichzelf opoffert omwille van hun behoeften, dat het verlichten van hun leiden niet zijn eerste zorg is (...)" (2)
Tony Stark voldoet in bijzonder hoge mate aan het ideaalplaatje van Rand. Zelfs de basale regels van het fatsoen laat hij links liggen voor zijn eigen genot. Hij slaat de uitreiking van een onderscheiding aan hem over, omdat hij meer plezier ontleent aan een spelletje dobbelen in het casino. Als een journaliste hem confronteert met zijn bijnaam 'handelaar des doods', lacht hij dat weg. Wat maakt het uit dat er mensen kapotgeschoten worden met zijn handelswaar? Dat er bommen ontploffen met zijn naam erop? Hij, zijn bedrijf, verdient er goed aan. Dat is wat telt.
Als klap op de vuurpijl verleidt hij de journaliste in kwestie ook nog eens, en belandt zij bij hem in bed. Daags erna vliegt hij – in zijn privévliegtuig eenwelk is uitgerust met paaldanspaal en danseressen – naar Afghanistan om zijn Jericho-raket te demonstreren. En in Afghanistan wordt alles anders...

Op de terugweg van de presentatie valt zijn konvooi ten prooi aan een hinderlaag van terroristen. Voordat hij gevangen wordt genomen, ziet Stark hoe de soldaten die hem proberen te beschermen worden beschoten met wapens waar zijn naam op staat. In zijn gevangenschap ontdekt hij dat zijn bedrijf wapens verkoopt aan deze terroristische organisatie, die hem nu ook vraagt een Jericho-raket te bouwen. Dit is een keerpunt.
Hoewel de terroristen hun eigen belang nastreven, handelen zij niet naar het kapitalistische ideaal van Ayn Rand. "In een kapitalistische samenleving," stelt Rand, "zijn alle menselijke relaties vrijwillig. Mensen zijn vrij om al dan niet mee te werken, handel te drijven of dit niet te doen, zoals hun eigen oordelen, overtuigingen en belangen voorschrijven." (3) Gijzeling past zeker niet in dit ideaal. En toch wordt Stark in zijn gevangenschap geconfronteerd met een kapitalistische vijand: zichzelf. Voor het eerst ziet hij de gevolgen van zijn handelen, van zijn winstbejag, en besluit dat het anders moet.

Na zijn ontsnapping neemt hij stapje voor stapje afstand van zijn kapitalistische levenshouding. Hij be-eindigt per direct de wapenproductie van Stark Industries, en verlegt de koers van het bedrijf naar duurzame energie. Als Iron Man zet hij zich in om anderen te redden en te helpen. Hij sluit zich aan bij het superheldenteam 'the Avengers', en voorziet hen van middelen, technologie en vastgoed. Hij financiert in één klap alle onderzoeksaanvragen van de studenten op MIT.
Hoewel hij in eerste instantie, zoals het een kapitalist betaamt, afkerig is om de vruchten van zijn intellect (waaronder de Iron man-technologie) ter beschikking van de staat te stellen, draait hij ook hierin langzaam maar zeker bij. Hij voorziet zijn vriend Kolonel Rhodes van een Iron Man-harnas, die onder de naam War Machine aan zijn zijde strijdt. En hij helpt inlichtingendienst SHIELD om hun luchtschepen (helicarriers) te verbeteren.
Uiteindelijk onderwerpt hij zichzelf geheel aan de overheid, door de Sokovia-akkoorden – die superhelden reguleren – te onderschrijven. Het moet Ayn Rand een gruwel zijn: "De politieke uitdruking van altruïsme is collectivisme of etatisme, eenwelk stelt dat iemand's leven en werk aan de staat toebehoren – aan de samenleving, groep, bende, ras of natie – en dat de staat mag met hem doen of laten op elke manier het hem behaagt voor wat het als zijn tribale, collectieve belang ziet." (4)
Zijn besef van het collectieve belang gaat zelfs zo ver, dat hij zich bereid toont om hiervoor te sterven. Tijdens de eerste buitenaardse aanval op New York voorkomt hij dat een nucleare bom in Manhattan afgaat, door de bom hoogstpersoonlijk door de ruimtepoort naar buiten de atmosfeer te brengen. Tijdens de tweede buitenaardse aanval van New York sluipt hij aan boord van een ruimteschip om te voorkomen dat de Tijdsteen in de verkeerde handen valt. In beide situaties ging hij er vanuit dat hij niet levend terug zou keren naar de aarde.
De fantastische context van deze daden daargelaten, kan Stark's zelfopoffering niet op de goedkeuring van Ayn Rand rekenen: "Voor een man van moreel statuur, wiens verlangens zijn geboren uit rationele waarden, is zelfopoffering de overgave van het juiste aan het verkeerde, van het goede aan het kwade." (5)
Stark stelt zijn leven, en zijn uiteindelijke dood, ten dienste van anderen. Een gruwel voor de kapitalistische leer van Rand, die een broertje dood heeft aan andere belangen dan het eigenbelang. "De vraag is of je je leven moet blijven kopen, dubbeltje voor dubbeltje, van elke bedelaar die jou benadert. De vraag is of de noden van anderen de eerste hypotheek op je leven en het morele doel van je bestaan zijn." (6) Volgens Rand antwoordt elk mens met eigenwaarde hierop met "nee". Tony Stark zegt echter steeds vaker "ja".

Stark's toenemende afstand van het kapitalisme wordt geaccentueerd door middel van de slechterikken tegen wie hij strijdt, en die nog altijd wel de kapitalistische idealen nastreven. Zijn voormalige compagnon, Obediah Stane, die zich verzet tegen de nieuwe koers van het bedrijf. Zijn zakelijke rivaal, Justin Hammer, die wil worden wat Stark eens was. Beiden tonen ze de lelijkheid en de slechtheid van het kapitalistische najagen van het eigenbelang aan.
Ook de spoken van Stark's verleden onderstrepen de onjuistheid van zijn eerdere levenshouding. Wanda Maximoff vertelt in Avengers: Age of Ultron hoe zij en haar broer  tijdens een oorlog dagenlang hebben vastgezeten in de puinhoop van wat ooit hun ouderlijk huis was. En voor hen lag een bom, met daarop het logo van Stark Industries. Hij was nog niet afgegaan, maar vormde een constante dreiging – zeker wanneer het puin bewoog tijdens reddingspogingen. Het verdienmodel van de één is de bedreiging van het leven van de ander.
Tony Stark begrijpt dat, en in de loop van de diverse films verruilt hij het kapitalistische eenzijdig nastreven van het eigenbelang voor een collectivistisch bewaken van het algemeen belang.

Tony Stark neemt verantwoordelijkheid voor zijn handelen, en voor de wereld. Leg dat gedrag eens naast dat van de bedrijven in de echte wereld.
Shell was in 2017 verantwoordelijk voor maarliefst 99 'operational spills' – olielekken . Daarbij is 300 ton brandstof verspild. Er is 1200 ton olie via afvoerwater in het oppervlaktemilieu beland. Ook heeft Shell dat jaar 70.000.000 ton CO2, 123.000 ton methaangas, en nog andere gassen de lucht ingeslingerd; tezamen goed voor 73.000.000 ton aan broeikasgassen. (7) Tel daarbij op de gevolgen die het handelen van het bedrijf direct en indirect heeft op de mensen en dieren die – bijvoorbeeld – leven in de Nigerdelta. Of dichter bij huis: de Groningers die lijden onder de bevingsschade van de NAM.
En hoe neemt Shell verantwoordelijkheid? Door haar klanten te vragen 1 cent per liter benzine extra te betalen en van dit extra opgebrachte geld bomen te planten. Die bomen die de schade van Shell moeten compenseren, worden dus niet eens betaald door Shell zelf. Nee: de klanten mogen ervoor opdraaien – alsof zij de verantwoordelijken zijn voor het productieproces. "Klimaatneutraal rijden," durft Shell dit ook nog eens te noemen.
Om ook Stark's eigen voormalige bedrijfstak, de wapenindustrie, te beschouwen: in 2018 hebben er minstens 103 schietincidenten plaatsgevonden in scholen en op schoolterreinen in de Verenigde Staten. Dit leidde tot 60 doden en 88 gewonden (8). En terwijl er 2 schietpartijen bij scholen per week waren is er dat jaar maarliefst $11.850.845 aan de wapenlobby uitgegeven en waren er maarliefst 49 lobbyisten bekend actief voor 8 verschillende (bekende) opdrachtgevers (9). In plaats van ervoor te zorgen dat de door hun gemaakte vuurwapens niet in de verkeerde handen komen, bewaken ze hun verdienmodel waarin iedereen gemakkelijk aan wapens kan komen. De dode en gewonde scholieren zijn voor hen een irrelevante bijzaak: het zijn de omzetcijfers die tellen. Net als de 'oude' Tony Stark zijn zij ware 'handelaren des doods'. De 'nieuwe' Tony Stark zou de lobby in no-time een halt toeroepen en zich toeleggen op wetgeving om wapens uit de handen van criminelen, pyschopaten en terroristen te houden. Stark zou precies het tegenovergestelde doen van de daadwerkelijke wapenlobby.

De econoom John Maynard Keynes (1883-1946) typeerde het kapitalisme als "het verbazingwekkende geloof dat de meest verdorven der mensen de meest verdorven dingen zullen doen, voor het hoogste goed van iedereen." Met deze typering maakt hij gehakt van de theorieën van Ayn Rand, die egoïsme tot hoogste goed verheffen en het algemeen belang reduceren tot een fictie of een zinloos concept.
Waar Rand poneert dat een mens alleen verantwoordelijkheid voor zichzelf en zijn eigen behoeften heeft, vormt het verhaal van Tony Stark daar een mooie antithese op. Stark leert dat er een verantwoordelijkheid is die verder rijkt dan zijn persoonlijke belang, en stelt zijn leven ten dienste van deze verantwoordelijkheid. Hij vertolkt Keynes' kijk op het kapitalisme: "Het decadente internationale doch individualistische kapitalisme in wiens handen we ons na de oorlog bevonden is geen succes. Het is niet intelligent. Het is niet mooi. Het is niet rechtschapen. Het is niet virtuoos. En het brengt niet wat het belooft." (10)
Tijdens de persconferentie na zijn gevangenschap, verwoordt Stark het zelf alsvolgt: "Ik zag hoe jonge Amerikanen werden gedood met de wapens die ik heb gecreëerd om hen te verdedigen en te beschermen. En ik zag hoe ik onderdeel was geworden van een systeem dat zich op zijn gemak voelt bij nul aansprakelijkheid. Mijn ogen zijn geopend. Ik kwam tot het besef dat ik de wereld meer te bieden heb dan dingen maken die ontploffen." (11)
Hopelijk komen er meer kapitalisten tot dat inzicht...

Noten:

1. Rand, A.: The voice of reason, via AynRandLexicon.com
2. Rand, A.: The ethics of emergencies, via AynRandLexicon.com
3. Rand, A.: Capitalism, the unknown ideal, via AynRandLexicon.com
4. Rand, A.: Introducing objectivism, via AynRandLexicon.com
5. Rand, A.: For the new intellectual, via AynRandLexicon.com
6. Rand, A.: Philosophy, who needs it, via AynRandLexicon.com
7. Bron: https://reports.shell.com/sustainability-report/2017/our-performance-and-data/data-tables/environmental-data.html
8. Bron: https://everytownresearch.org/gunfire-in-school/#6241
9. Bron: https://www.opensecrets.org/lobby/indusclient.php?id=Q13
10. Bron: https://www.brainyquote.com/authors/john_maynard_keynes 
11. Iron Man, Paramount Pictures, 2008