Veenendaal

Spelregels van de vrije markt

Het punt is, dames en heren, dat hebzucht, bij gebrek aan een beter woord, goed is.
Uit "Wall Street"; 20th Century Fox, 1987

Goederen, kennis, vaardigheid, tijd en inspanning zijn zaken die tegen elkaar uitgeruild (kunnen) worden, aldanniet met tussenkomst van geld. Met een moeilijk woord ~ want daar hou ik van: commoditeiten. De plek (zowel fysiek als overdrachtelijk) waar deze uitruil of handel plaatsvindt, noemen we markt.

De markt kan (algelang naar wens) in oplopende mate (bij)gestuurd worden door de overheid, maar in de wereld anno nu ~ en zeker de westerse wereld ~ kennen we in zeer hoge mate een vrije markt; overheidssturing wordt (in naam) zoveel mogelijk vermeden.

In het liberale gedachtegoed dient de markt zoveel mogelijk worden vrijgelaten; dan kan zij haar werk het beste doen. Namelijk: iedereen optimaal laten profiteren. Aangenomen wordt, dat wanneer iedereen het beste voor zichzelf nastreeft, het beste voor iedereen wordt gerealiseerd. "Het is niet vanwege de goedheid van de slager, de brouwer of de bakker dat wij ons eten verwachten," legt de liberale denker Adam Smith (1723-1790) ons uit, "maar vanwege hun eigenbelang."
Oftewel: Jij kan eten kopen, omdat degene die jou het eten verkoopt winst wil maken.

Omdat de markt draait op individuen die elk hun eigen belang nastreven, is er - zoals in de vorige episode uitgelegd - de facto geen plaats voor het collectief. Het algemeen belang is hoogstens de optelsom van alle individuele belangen. "Maar in dat geval is het concept zinloos als moreel criterium: het laat de vraag open wat het goede voor de individuele mensen is, en hoe bepaalt men dit?" (Rand)

Het liberale ideaal van de vrije markt kent in principe dus geen moraal; iedereen moet gewoon alleen aan zichzelf denken en dat is het. Dat wil echter niet zeggen, dat er geen voorwaarden zijn waaraan 'de markt' zou moeten voldoen, wil zij goed kunnen functioneren.

In de ideale markt is er volledige mededinging; kortom: de gehele gemeenschap (!) heeft de mogelijkheid deel te nemen op de markt. In dit ideaal zijn de volgende zaken van belang:

• Een groot aantal kopers en verkopers, waarbij niemand zich onafhankelijk van andere marktspelers kan gedragen (marktmacht heeft).
• Homogeniteit tussen de producten; iedereen levert dezelfde (of: in ieder geval: vergelijkbare) kwaliteit.
• Vrije toetreding tot en uittreding uit de diverse markten - je mag bijvoorbeeld zelf weten of je je melk verkoopt of voor jezelf houdt.
• Iedereen heeft perfecte kennis over relevante zaken als prijzen, hoeveelheden, techniek, etc.
• Technologie en innovatie zijn exogeen; ontwikkelingen op die fronten staan buiten het economische model ~ en worden er dus ook niet door beïnvloed.

Als een markt aan deze voorwaarden voldoet, moeten de deelnemende individuen ook nog eens aan een aantal voorwaarden voldoen. Zij moeten op rationele basis, met beperkte middelen en een onbegrensde behoefte, hun eigenbelang nastreven alnaargelang hun individuele voorkeuren; waarbij zij gevoelig zijn voor prikkels en marginale verschillen in kosten en/of opbrengsten essentieel zijn in het maken van een beslissing. Juist ja.

Voldoen de markt en haar deelnemers aan de vereisten, dan treedt het spel van vraag en aanbod in. Aanbieder en klant jagen elk hun eigen belang of nut na:

• De 'vraagcurve', oftewel de bereidheid ergens voor te betalen, ontwikkelt zich aan de hand van het nut dat je (als klant) aan een zekere commoditeit ontleent op basis van jouw voorkeuren. Denk hierbij aan de chimpansee die graag haar goud verruilt voor bananen: aan bananen kent zij veel nut toe.
• De 'aanbodcurve', oftewel je bereidheid om iets te leveren, hangt samen met het nut dat je als aanbieder of producent ontleent aan het aanbod van je commoditeit. Door melk te karnen tot boter en karnemelk kun je meer brood kopen. Maar is het je dat waard? Immers: de 'kosten' van het karnen van melk zijn (ook) het verloren nut van tijd die je daardoor niet anders kunt besteden.

De vraag- en aanbodcurve werkt overigens alleen goed als er een redelijke gelijkheid aan inkomens is.

Al met al is het 'eenvoudig nastreven van eigenbelang' een stuk minder eenvoudig dan het aanvankelijk leek. Er hangen nog al wat voorwaarden aan een optimaal functionerende vrije markt. En juist in die voorwaarden schuilt de reden dat het ideaal van de vrije markt een onhaalbare utopie is.

Hoe rationeel zijn je keuzes als economisch wezen wanneer je te kampen hebt met verslavingsproblemen of een psychische stoornis?
Hoe vrij is je mogelijkheid tot uittreden uit de 'zorgmarkt' wanneer je ernstig ziek bent?
En marktmacht mag de marktwerking dan wel belemmeren; wanneer je het hebt is het zeker niet in je eigen belang om het op te geven. In dat geval is 'hebzucht' dus helemaal niet 'goed'.

Is er ergens een situatie denkbaar, dat een markt en al haar individuele deelnemers aan alle vereisten van een optimaal functionerende markt voldoet? Ze bestaat nu niet, is niet in het verleden te herleiden en zal zich naar alle waarschijnlijkheid in de toekomst ook niet voordoen.

Er is dus wel degelijk een algemeen belang. Het lukt de markt - het collectief - niet op eigen kracht om aan de voorwaarden voor optimaal functioneren te voldoen. Er ligt dus een taak voor een door het collectief aangestelde macht (de overheid) de markt en haar deelnemers zo dicht  mogelijk bij die vereisten te brengen. De markt heeft nu eenmaal (enige) sturing nodig om vrij te zijn. Oh, ironie...

Daarmee blijkt eigenlijk ook het ideaal van de 'terugtredende overheid' volkomen misplaatst. Wrang genoeg is dit ideaal de basis van het beleid in de eenentwintigste eeuw. Premier Rutte sprak in 2013, tijdens zijn Schoo-lezing, de volgende zin uit:
"Veel problemen die we moeten oplossen, zitten in het systeem zelf en dat moeten we vooral goed blijven zien."
Helaas lijkt hij het zelf niet te zien...