Schenkman en zijn Knecht
Schenkman en zijn Knecht
Zijn evenbeeld, de Iraanse Hajji Firuz, wordt beschermd bejubeld door de VN. Dankzij verhalen over Basilio uit Myra, Piter uit Ethiopie en de Legenda Aurea is zijn werkgever boven alle verdenking van slavernij verheven. En toch is Zwarte Piet controversieel...
Deze controverse hebben we deels te danken aan Jan Schenkman. Het is misschien teveel eer om hem de vormgever van het moderne Sinterklaasfeest te noemen; zijn invloed is echter niet over het hoofd te zien. Met zijn boekje 'Sint Nicolaas en zijn Knecht' legde hij de basis voor een aantal zaken die gaandeweg evolueerden tot onze tradities.
Voordat zijn boekje in 1850 verscheen, kon Sint Nicolaas nog van alles zijn. Vaak verscheen hij niet persoonlijk, en waren alleen de gevolgen van zijn vermeende bezoek waarneembaar. Als hij verscheen, kon dat ook in de vorm zijn van een zwartgeschilderde (!) man, gehuld in allerhande lappen en vodden. Een beschrijving die doet denken aan een schoorsteenveger, of een van Wodan's Berserkers.
Schenkman herstelde Nicolaas' achtergrond als bisschop weer in ere. Dit was het begin van zijn huidige voorkomen; hoewel de Sint destijds over een meer uitgebreide garderobe dan tegenwoordig beschikte. Een echte standaard voor het uiterlijk van de Sint was er dus nog niet met Schenkman's boek - maar er was een denkrichting: rijke hoogwaardigheidsbekleder.
Het was duidelijk dat Schenkman de Sint een zekere grandeur wilde geven. Om die reden introduceerde Schenkman ook de stoomboot. Tegenwoordig een nostalgisch reliek, maar destijds een hypermodern luxevaartuig.
En wie als rijke meneer met op een dergelijk chique wijze zijn entree maakt, kan dit natuurlijk niet doen zonder entourage.
Of Sinterklaas in het pre-Schenkmantijdperk al over een rechterhand beschikte is onduidelijk. Aangezien Sintfiguren elders ook over hulp beschikken, is het wel aannemelijk.
Ook is Schenkman niet de naamgever van Zwarte Piet; de knecht in zijn boekje is anoniem gebleven. En voordat de naam 'Zwarte Piet' gemeengoed werd, heeft hij nog verschillende namen gehad: Jan de Knecht, Krikkrak, Trappadoeli, Hans Moef of Assiepan - om eens enkelen te noemen. In 1884 verschijnt de naam Pieter-me-knecht in het handgeschreven boekje 'St. Niklaasgoed' van J. Alberdingk Thijm - een boekje waarin aanwijzingen staan dat de knecht van Sinterklaas en de naam Piet of Pieter al ruim voor 1850 gebruikt werden.
Schenkman koos er in elk geval voor om in zijn boekje de Sint in zijn boekje te voorzien van een negroide trawant - of dat nu origineel was of niet. En Schenkman's knecht beklijfde...
Hoewel de knecht in de originele tekeningen er niet zo flamboyant uitziet als de Zwarte Pieten die wij anno nu kennen, delen in hun vormgeving een inspiratiebron.
De kledij van Zwarte Piet is gebaseerd op die van een negerpage uit de 17e eeuw. Kindslaven die geroofd werden om als huisdier annex lijfknecht van de rijke aristocratie te dienen.
De oorspronkelijke Sinterklaas zou zich omdraaien in zijn graf, maar we kunnen er niet om heen: Zwarte Piet is gemodelleerd naar kindslaven.
Het is een ongemakkelijke waarheid waar we niet onderuit kunnen. Echter, is het nog maar de vraag of Schenkman met deze verbeelding van De Knecht zich daadwerkelijk bekende als voorstander van slavernij.
De Stoomboot toonde al aan dat Schenkman op zoek was naar een zekere grandeur voor de Sint. Een blanke hulp zou Schenkman waarschijnlijk te doordeweeks zijn; hij wilde iets exotisch. Iets wat je niet vaak tegenkwam in 19e eeuws Nederland. En 'een goede vrind' uit verre oorden was precies wat Schenkman nodig had.
Omdat een 'negerpersoon' geen alledaags verschijnsel was, kon Schenkman niet zijn Antilliaanse buurman of Keniaanse zwager als voorbeeld nemen. Die had hij immers niet.
Schenkman moest het doen met wat hij had: schilderijen waarop negerpages stonden afgebeeld. Of hij zich bewust was van het leed dat deze slaafjes was aangedaan, of hij de slavernij een warm hart toedroeg, of hij er racistische ideeen op nahield... het is niet meer na te gaan. En het doet ook niet terzake.
Schenkman tekende wat hij wist - en meer kunnen we er niet over zeggen.
We kunnen er niet omheen dat Zwarte Piet op een kindslaaf is gebaseerd. De onderliggende motieven voor die vormgeving - anders dan dat deze mogelijk het enige voorbeeld van zwarte mensen waren dat Schenkman voorhanden had - zijn niet na te gaan.
De gevoelens die nu spelen rond Zwarte Piet zijn wel na te gaan. En die zijn heftig - vanwege de erfenis van Schenkman.
Ik vraag mij echter wel af waarom Schenkman's typologie zwaarder moet wegen dan die van de originele Bisschop van Myra...
________
Dit artikel is het vervolg op: "Nicolaas, bisschop van Myra"
- Zie ook:
- Jan Breur
Reacties
Gelijkwaardig!
Waarom Schenkman nu precies kiest voor een donkere helper is niet helemaal duidelijk. Wel is helder dat er geen racistische bedoelingen achter zitten. Op een van de afbeeldingen in het boekje van Schenkman rijdt de knecht ook op een paard, net als Sinterklaas. De sint doet zelf de cadeautjes in de schoorsteen. Van een ongelijkwaardige verhouding tussen sint en zijn knecht, laat staan een verwijzing naar slavernij, lijkt geen sprake. Uit andere teksten van Schenkman blijkt ook nog eens dat hij niets van slavernij moest hebben. Daar komt bij dat hij lid was van de Maatschappij tot Nut van ‘t Algemeen, die streefde naar afschaffing van slavernij.
Wat u schrijft is dus volkomen onzin en politiek niet correct.
Geachte heer Theunissen,
allereerst hartelijk dank voor uw reactie. In de informatie die ik over Schenkman had, werd helaas niets of weinig vermeld over zijn leven en werk buiten 'Sint Nicolaas en zijn knecht'. Naar zijn denkbeelden en motieven was het dus gissen - en ik meen ook dat ik dat voldoende heb aangegeven in mijn tekst.
Nergens in mijn betoog dicht ik Schenkman een standpunt voor of tegen de slavernij toe; simpelweg omdat ik niet wist hoe hij er in stond. Sterker nog; ik hield expliciet de mogelijkheid open dat racistische of pro-slavernij motieven niet aan de orde waren. Het feit dat Schenkman's personage uiterlijke gelijkenissen vertoont met (kind)slaven dicht ik uitdrukkelijk toe aan de voorbeelden die er in die tijd beschikbaar waren - en niet aan zijn eigen opvattingen.
Feitelijk stel ik weinig anders dan dat u doet; met dien verstande dat u meer schijnt te weten over de achtergrond van Schenkman. De term 'volkomen onzin' is in dat kader behoorlijk aan de sterke kant. U had ook gewoon kunnen zeggen dat ik onvolledig ben geweest.
'Politiek niet correct' is iets dat enige toelichting behoeft. Wat vind u politiek niet correct? De constatering dat de kleding van Piet lijkt op die van kindslaven, of het feit dat ik de motieven van Schenkman in het midden laat?
De kleding lijkt op die van de edelmanklazen die o.a. in de duorol ook met een zwart gezicht optraden. We vinden de eerste verwijzing naar een zwarte Klaas op ros in 1748 in het boekje Het eiland Vrijendaal. Het idee dat deze kleding op kindslaven gebaseerd moet zijn, is onjuist. Er is een heel andere verklaring voor. http://sintenpietengilde.nl/kenmerk/edelmanklazen/ en lees dan vooral ook het daar aangegeven artikel: Zwarte Klaas is Zwarte Piet. Het is zo zonde dat dit verhaal over kindslaven rondgaat en nodeloos een smet gooit op het feest en de figuur van Zwarte Piet.
Bedankt voor je reactie, Klaas. De Edelmanklazen zijn een mooie aanvulling. Echter; er bestaan nu eenmaal verschillende schilderijen uit de Gouden Eeuw waarop kindslaven zijn afgebeeld in 'zwartepietenkledij'. Een voorbeeld daarvan hangt in het Emmahuis.
Om die vergelijking kun je nu eenmaal niet heen in de discussie. Als de kleding van Zwarte Piet daar niet op is gebasseerd, lijkt hij er wel verdacht veel op. Dat is inderdaad jammer, maar wel de realiteit waar we het mee moeten doen.
k ben dat totaal niet met u eens. U draait het om. Niet de edelmanklazen vormen een aanvulling. (Wat een interessante en belangrijke informatie trouwens!) De uitleg dat het hier om kindslaven zou gaan of dat Zwarte Piet daarop gebaseerd zou zijn is een niet kloppende invulling. Daar was ik inmiddels ook allang van overtuigd trouwens. Ook een "ja maar, sommigen vinden het er op lijken" houdt geen stand. Dat zou namelijk inhouden dat wij ons alleen maar bezig moeten houden met hoe iets op onszelf overkomt (ondanks het feit dat er genoeg dingen zijn die deze culturele uiting onderscheiden van die persoonlijke interpretatie ervan, waaraan dan bewust voorbij wordt gegaan...) Dat is niet de gebruikelijke manier van omgaan met culturele verschillen. Ik maak me sterk dat u dat in andere gevallen ook van mensen verlangt die zich opwinden over culturele praktijken van anderen. Een maatschappelijke discussie, zo die dan nog nodig zou zijn, moet tenminste op juiste gronden gevoerd worden en niet op gevoelens die voor het grootste deel gestoeld zijn op onwaarheden. De schilderijen die u noemt hebben geen werkelijke connectie met de historie van het Sinterklaasfeest. Dat moet wel duidelijk zijn. De meeste mensen weten dat diep van binnen en de beschuldiging dat het per se zo gezien zou moeten worden, maakt mensen, terecht, boos evenals de slechtgekozen veranderingen die worden opgedrongen. Zij zijn ook degenen die het natuurlijk door laten evolueren en daarin de keuzes maken en niemand anders! Dus niet de media of de politiek die hier veel te sturend bezig zijn, zelfs onder dreiging van intrekken van subsidies.
Interpretatie van culturele praktijken hoort ten belangrijkste te geschieden vanuit de bevolking te geschieden waaruit de uiting voortkomt. Zoals dat ook terecht gebeurt bij de figuren in onderstaande optocht:
https://www.valencia.tips/wp-content/uploads/2015/04/cartagena_semana_santa.jpg?x95295
Het is hoog tijd dat de liefhebbers van Zwarte Piet kunnen gaan rekenen op eenzelfde zorgvuldige omgang met dit eeuwenoude gebruik rond Sinterklaasavond. Daar hebben zij ook recht op. Ook culturele rechten zijn vastgelegd in VN verdragen. Dit feest vormt daar geen uitzondering op. Daarbij hoort een correcte uitleg van de (oorsprong van) culturele gebruiken. Dit zijn rechten die hen nu al veel te lang worden ontzegd
De Edelmanklazen zijn een aanvulling op mijn artikel, waar ze in ontbraken. Daar is niets omdraaiïng aan.
Dat u ervan overtuigd bent dat Piet of zijn uiterlijk niet is gebaseerd op kindslaven, maakt het nog niet tot waarheid. Een heleboel mensen zijn ervan overtuigd dat het wel zo is - en hebben daar volop aanleiding toe. Dat is een realiteit waar we mee te maken hebben. Of die realiteit nou 'terecht' is of niet, hij is er.
Overigens pleit ik nergens voor opgedrongen veranderingen, intrekken van subsidies, of wat voor politieke bemoeienis dan ook. Het enige doel van deze reeks artikelen is chocola te maken van de hele discussie.
Het valt mij overigens wel op dat er nu ineens zoveel aandacht voor dit artikel is, dat ik 4 jaar geleden heb geschreven. Ik vraag me af waar die belangstelling ineens vandaan komt, en of de andere artikelen in deze reeks ook worden gelezen.
Ik denk dat u even uw link moet controleren naar dat Nicolaas van Myra verhaal. Die werkt namelijk niet. Ik heb het nu wel gelezen. Het verhaal van de Ethiopische Piter is voor zover ik weet een bedenksel uit rond 1948. De andere verhalen zijn wel legenden.
Ik kom hier gewoon via Google trouwens...
De koppeling kleding kindslaven is erg kort door de bocht van iedereen en ook van u. Het is kleding die vele kinderen droegen zoals leerling schildknapen oa. Het is veel te ver meegaan in een feitelijk niet kloppend verhaal. En er wordt gedaan of er geen andere verklaringen zijn. Dat is dus onzorgvuldig.
Als u op het blokje 'de zwarte man' linksboven klikt, vindt u alle artikelen in deze serie.
Ik zal nog eens naar de link in dit artikel kijken; hopelijk werkt hij dan weer snel.
ik ben het niet met u eens en ga eens verder rondneuzen op die site van dat edelmanklazenverhaal
"We kunnen er niet omheen dat Zwarte Piet op een kindslaaf is gebaseerd. De onderliggende motieven voor die vormgeving - anders dan dat deze mogelijk het enige voorbeeld van zwarte mensen waren dat Schenkman voorhanden had - zijn niet na te gaan.
De gevoelens die nu spelen rond Zwarte Piet zijn wel na te gaan. En die zijn heftig - vanwege de erfenis van Schenkman."
https://l.facebook.com/l.php?u=https%3A%2F%2Fwww.volkskrant.nl%2Fmagazine%2F-zwarte-piet-is-nooit-een-slaaf-geweest%7Ea3527041%2F&h=ATM2ARRVThfnCWleBa1KQkaut6F0GfrETmUXqvlwB-Va1-NOHcq2e2l-dCRWUyTNO9YWVIrh-vVng2RH3lSv7Fpp5oAieeAFAP-0oOM7b7OtW2vOT1sLLTb74-Wu&s=1&enc=AZNFfzLwxlPUuX5eMZtRu-jJwcUQ2gJ4W_dhbAivc8so4G42fr-MmG8pjseBwlP5dRxfe5zSfpGzdL6xz84eg2YOTs0wmUeABQhvTel1IXoxUQ
Ah, dat is niet helemaal duidelijk idd. Ik zie dat u wel wat meer achtergrondinfo heeft dan gemiddeld. Ik had dan wel wat meer begrip voor het volk en de cultuur zoals die is verwacht. De focus in dit artikel en uw reacties vind ik echt te eenzijdig.
Reactie toevoegen