Veenendaal

Gregorius I mag dan wel hoogmoed hebben aangemerkt als ergste zonde; wat mij betreft is dit hebzucht. Het is immers de honger naar geld en/of macht van mensen, die ervoor zorgt dat anderen uitgebuit of onderdrukt worden en dat er oorlogen gestart worden.
Want waarom zou je een ander uitbuiten, als je niet geïnteresseerd was in geld of macht voor jezelf? Of een oorlog starten, als je genoegen neemt met de status quo?
Hoogmoed zorgt er weliswaar voor dat je aanspraak meent te hebben op geld en macht, maar het gaat pas mis als je er ook naar verlangt - en gevolg geeft aan deze begeerte. Ik kan geloven dat ik aanspraak heb op een koekje; ik neem het koekje pas als ik er behoefte aan heb.
En het mechanisme werkt ook in het groot. Waar koekje staat, zou ook 'grondstoffen' kunnen staan, of 'zeggenschap', of 'etnische of relieuze dominantie' - of iedere andere andere verschijningsvorm van geld of macht.
Met deze visie heb ik de Bijbel aan mijn zijde: "Wie rijk wil worden, staat bloot aan verleiding, raakt in een valstrik en valt ten prooi aan dwaze en schadelijke begeerten die een mens in het verderf storten en ten onder doen gaan. Want de wortel van alle kwaad is hebzucht," staat er te lezen in 1 Timoteus 6:9, 10.

Liberalen, en met name aanhangers van de neo-liberale stroming, zijn het niet met deze stelling eens. Die zijn er juist van overtuigd dat hebzucht iets goeds is. Niet alleen dat; ze geloven dat hebzucht de bron van alle goeds is. Als iedereen het beste voor zichzelf nastreeft, ontstaat er vanzelf een balans die op rechtvaardige wijze iedereen geeft wat zij nodig heeft - zo menen zij. Dat is de onzichtbare hand van de markt.
"Het is niet vanwege de goedheid van de slager, de brouwer of de bakker dat wij ons eten verwachten, maar vanwege hun eigenbelang," aldus Adam Smith (1723-1790); de grondlegger van de liberale ideologie.
Ayn Rand (1905-1982), die de hebzuchtscultus in het liberale denken flink heeft aangewakkerd, schreef: "De eerste verantwoordelijkheid van de mens is aan hemzelf. Het is zijn morele wet om zijn doel nooit ten aanzien van anderen te stellen. Het is zijn morele plicht om te doen wat hij wil, vooropgesteld dat zijn wens niet primair steunt op andere mensen."

Zelfstandigheid, egoïsme en de vrije markt

Ayn Rand had een broertje dood aan de afhankelijkheid van de mens. Zelfstandigheid is voor haar het hoogste goed. Overigens zag je dit niet terug in haar daden: haar startkapitaal had ze 'geleend' van familie, zonder ooit maar een cent terug te betalen. En aan het eind van haar leven maakte ze schaamteloos gebruik van de door haar zo verfoeide voorzieningen.
Die volledige zelfstandigheid is dan ook een utopie: de mens is immers een sociaal wezen. Die bakker en die slager, waar Smith het over had, willen geld verdienen - maar dat kunnen zij alleen alleen als wij ons brood en vlees van hen afnemen. De mens leeft in een symbiose; een symbiose die al vanaf voor onze geboorte bestaat. In de baarmoeder zijn wij volledig afhankelijk van de vrouw die ons draagt. En die symbiose gaat door - de rest van ons leven.
De samenleving, en dus ook de markt, bestaan bij de gratie van deze symbiose.

Ayn Rand verwierp deze symbiose, en had daardoor geen oog voor een belangrijk aspect van ons mens-zijn. Niet menselijke interactie of solidariteit, maar egoïsme is in haar ideologie de spil waar alles om draait. Zelfs de liefde moet voor haar een egoïstische aangelegenheid zijn - zoals ik uitlegde in het zevende deel van 'Tien Geboden'. Voor zoiets als een 'algemeen belang' is geen ruimte. Rand: "Het Algemeen Belang is een betekenisloos concept."
Een wereld waar alles draait om het eigengewin, en waar je pas naar de ander omkijkt als het in je eigen straatje past... wat een kille wereld is dat.
Het ideaal van 'ikke, ikke en de rest kan stikke' komt het best tot zijn recht in een (volledig) vrije markt. Op de vrije markt kan iedereen doen wat haar goeddunkt, en voila: er is een ideale 'samenleving' (bij gebrek aan een beter woord); zo denkt de (neo)liberaal.
"Kapitalisme is het verbazingwekkende geloof," schamperde econoom John Maynard Keynes (1883-1946) al terecht, "dat de meest verdorven der mensen de meest verdorven dingen zullen doen voor het hoogste goed van iedereen."

De verwerping van het algemeen belang, ten gunste van het egoïsme op de vrije markt, is een tweede manco in Rand's ideologie. Hebzucht is immers niet het enige dat een markt doet functioneren; zelfs de vrije markt moet aan voorwaarden voldoen. Lees 'Het Kapitaal' er op na voor een wat diepere analyse; voor nu volstaat het om te constateren DAT er randvoorwaarden zijn. En dat er dus wel degelijk een algemeen belang bestaat - zelfs al is dat zo klein als het bewaken van die randvoorwaarden. En daar kan het dus misgaan.
Een randvoorwaarde van de vrije markt is bijvoorbeeld dat niemand 'marktmacht' heeft. Maar een beetje hebzuchtig mens zal juist marktmacht nastreven. Welk een paradox...

De economische crisis

Het denken dat je alleen maar aan jezelf moet denken, dat er geen algemeen belang bestaat, en dat er dus ook niet naar een algemeen belang gehandeld hoeft te worden, heeft aan de basis gelegen van de economische crisis die zich aan het begin van de éénentwintigste eeuw voltrok.
De gewezen voorzitter van het Amerikaanse Federal Reserve System en het Federal Open Market Committee, Alan Greenspan, is het - verrassend genoeg - met mij eens.
Greenspan was niet alleen aanhanger van Ayn Rand; hij was haar belangrijkste volgeling een favoriete leerling. Ja, hij bewoog zich in de persoonlijke vriendenkring van Ayn Rand en in de hoogste sferen van haar kapitalistische cultus.
In zijn functie als 'hoogste ome betreffende het Amerikaanse geld en bijbehorende markt' kan Greenspan worden aangemerkt als de veroorzaker van de kredietcrisis. Die beschuldiging is onder andere gedaan door professor John B. Taylor, van de Stanford Universiteit en het daaraan verbonden Hoover instituut...

Uitgerekend die Alan Greenspan, jarenlang Ayn Rand's grootste profeet, is tot de conclusie gekomen dat Rand FOUT ZAT. Tegenover de onderzoekscommissie van het Congressionele lagerhuis, die belast was met het onderzoeken van de crisis verklaarde dat zijn wereldbeeld tekortkomingen had. Hij was er in zijn model vanuit gegaan, zei hij, dat mensen voor het belang van een bedrijf zouden gaan en niet voor hun eigenbelang...
Had Keynes nog geleefd, dan had hij hier nogmaals kunnen schamperen wat kapitalisme is: het verbluffende geloof dat de meest verdorven mensen de meest verdorven dingen doen voor het hoogste goed voor iedereen.

Omzien naar elkaar

Door het eigengewin tot hoogste goed te verklaren, ging Rand voorbij aan wezenlijke elementen van zowel het mens-zijn als het functioneren van de markt. Het behoeft geen betoog dat de door haar verheerlijkte hebzucht een zonde is tegen de kernwaarden van het socialisme; niet voor niets merk ik het aan als de grootste zonde.
Hebzucht is letterlijk het TEGENOVERGESTELDE van SOLIDARITEIT. En is erken je de MENSELIJKE WAARDIGHEID en de GELIJKWAARDIGHEID van mensen, als je hun waarde reduceert tot we ze voor JOU betekenen?

Ook Christenen hebben de opdracht om te zien naar elkaar; en met name de mensen die deze hulp het hardst kunnen gebruiken. Volgens Mattheus 25:40 is dat LETTERLIJK de manier waarop je God dient: "Alles wat jullie gedaan hebben voor een van de onaanzienlijksten van mijn broeders of zusters, dat hebben jullie voor mij gedaan."
Het nalaten van die solidariteit is juist de grote zonde: "'Alles wat jullie voor deze onaanzienlijken niet gedaan hebben, hebben jullie ook niet voor mij gedaan.' Hun staat eeuwige bestraffing te wachten." (Matt. 25:45, 46)
In het kader daarvan is het op zijn zachtst gezegd verwonderlijk dat christelijke politieke partijen meer naar rechts trekken dan naar links. Dat zij makkelijker in een kabinet stappen met de hard-liberale VVD dan met een sociaal georiënteerde partij als (bijvoorbeeld) de SP. In de verkiezingscampagne van 2017, en de daaropvolgende formatieperiode, maakte CDA-leider Sybrand Buma er geen geheim van dat hij niet popelde om een samenwerking met links - en dat hij in de Randiaanse liberalen van de VVD zijn geestverwanten zag. Opmerkelijk.

Ayn Rand hekelde solidariteit en omzien naar elkaar. Omzien naar jezelf - dat was het devies. En die grondhouding is nog immer gemeengoed bij de liberalen van nu.
Echter, voor zij de de ideologie van Adam Smith op een geperverteerde turbo zette, had zij misschien ook die andere woorden van hem voor ogen moeten houden: "Geen enkele maatschappij kan het goed gaan en gelukkig zijn, waarvan het grootste deel van de leden arm en ellendig is."