Veenendaal

Onsterfelijkheid/Slot

En zo, Glaukon, bleef dit verhaal bewaard en ging het niet verloren, en zal het op zijn beurt ons kunnen bewaren als wij het ter harte nemen.
Sokrates

De les over de zin van de moraal beweegt zich tijdens het betoog van Sokrates steeds verder van het aardse af, richting het mystieke. De Waarde en de Grot zijn in zekere zin nog behapbaar voor gewone stervelingen; echter, op het eind lanceert hij het concept van de "onsterfelijke psyche".
Ook hiervoor heeft hij een dusdanig logische, rationele (maar dat wil nog niet zeggen: juiste) onderbouwing, dat zijn gevolg hier geen kanttekeningen bij plaatst.

Immoreel gedrag, stelt Sokrates, is slecht voor de psyche, die daardoor aan kwaliteit verliest. Maar, zoals een lichaam uiteindelijk aan "kwaliteitsverlies" (verwonding, ziekte) sterft, kan de psyche niet sterven. Er is immers nog nooit iemand direct gestorven aan immoraliteit; hoogstens indirect ~ bijvoorbeeld als haar gedrag ertoe leidt dat zij hiervoor ter dood wordt gebracht. Wanneer zoiets gebeurt, is het telkens het lichaam dat buiten werking wordt gezet; de psyche blijft onberoerd.
Hij sluit zijn betoog af  met een verhaal over het hiernamaals, dat hij voor waargebeurd houdt, en waarin een proces van reïncarnatie wordt beschreven.

Het is niet goed met Sokrates afgelopen. Hij werd aangeklaagd als oproerkraaier, en ter dood veroordeeld. Deze dood werd hem toegebracht in de vorm van een gifbeker.
Ik sluit overigens niet uit dat de schrijvers van de evangelieën bekend waren met deze geschiedenis; en dat een zin als "Vader, als het mogelijk is, laat deze beker dan aan mij voorbijgaan!" (Mat. 26:39) hier een directe verwijzing naar is ~ maar dat terzijde.
Sokrates' lichaam stierf op zeventigjarige leeftijd en liet een vrouw en (ten minste) drie kinderen na. Zijn psyche, echter, dat is een heel ander verhaal...

Of Sokrates onsterfelijk was op de manier waarop hij het zelf voor ogen had is niet vast te stellen. Van zijn eventuele reïncarnatie is niets bekend ~ of hij daadwerkelijk is gereïncarneerd is een geloofskwestie. Maar hij leefde voort. Bijvoorbeeld als hoofdpersonage in de werken van zijn leerling Plato; zoals "Politeia", dat op haar beurt weer de basis vormde voor deze reeks. In "de Apologie" en "de Phaedo" staan respectievelijk het proces tegen Sokrates, en zijn dood beschreven.
Plato heeft ook Aristoteles opgeleid, die op zijn beurt Alexander de Grote weer opleidde. En zo behoort één van de grootste rijken in de oudheid in zekere zin ook tot Sokrates' nalatenschap.

Goeddeels dankte Sokrates zijn onsterfelijkheid aan de werken van Plato, die zichzelf daarmee ook onsterfelijk maakte ~ alsmede de andere gesprekspartners van Sokrates die als personage in zijn werken voorkomen. Mensen als Thrasymachos, Glaukon en Adeimantos. En het is hierdoor, dat zij een bijdrage hebben kunnen leveren aan deze reeks.
Nu we aan het einde zijn aangekomen, is het enkel passend om hen nog even aan het woord te laten. Uiteraard, in de traditie van Plato's werk, in dialoogvorm.

10.1 Sokrates; de leraar
>"Dank je wel voor dit podium. Ik hoop dat je een nieuw publiek hebt aangeboord voor mijn ideeën."
<"Het was leuk om te doen. Alleen is het wel verwarrend; het is moeilijk vast te stellen waar uw ideeën eindigen en die van Plato beginnen. U heeft geen werken nagelaten, en Plato's ideeën komen in zijn werken veelal uit uw mond."
>"Maakt het werkelijk uit of ik een schrijver ben, of een personage in andermans werk? Het gaat erom de lessen die je mee kunt nemen. En die lessen heb je, wat mij betreft, uitstekend opgepikt."
<"Dank u wel. Spijtig alleen dat niet alles bruikbaar was."
>"Zou je dat kunnen toelichten?"
<"In het Verhaal van Er, waarin u die reïncarnaties beschrijft, geeft u een aantoonbaar onjuiste voorstelling van de werking van de kosmos."
>"Destijds was dat nog niet aantoonbaar."
<"Maar wel onjuist."
>"Plato heeft het opgeschreven; niet ik."
<"Ha!"
>"Het is in ieder geval niet mijn intentie geweest om valse kennis te verspreiden. Misschien was het beter geweest als ik er niet bij had gezegd dat het een waargebeurd verhaal was."
<"Dat had zeker gescheeld. Maar zo'n fout viel wel te verwachten van iemand die consequent logica verwart met juistheid."
>"Het is inderdaad mijn zwakte geweest dat ik de logica van ideeën hoger aansloeg dan, en ook nog eens verwarde met, de realiteit. Maar zolang mijn logica zelf niet ter discussie staat..."
<"Ha!"
>"Oh?"
<"U pleit voor gelijkwaardigheid tussen de mensen, in elk geval tussen man en vrouw, maar staat een staatsvorm voor die inherent is aan ongelijkwaardigheid. Alsof dat niet genoeg is, is datzelfde pleidooi er eentje tegen voorbestemming: iedereen kan worden wat zij wil. Maar het verval van de ene staatsvorm in de andere is volgens u slechts in één volgorde mogelijk. Van alle ontelbare opties is er wat u betreft één voorbestemd.
Gelooft u nou wel of niet in voorbestemming?"
>"Ik geloof niet dat mijn theorieën zich verhouden tot een standpunt voor of tegen voorbestemming, tenzij de logica ertoe leidt dat het één onherroepelijk leidt tot het ander. In dat geval zou men kunnen stellen dat er zoiets zou bestaan als een voorbestemming, of predestinatie. Maar eigenlijk is dit een begrip dat pas na mijn tijd opgang deed, met name in het christelijke denken onder Irenaeus en Augustinus. Dit was vele jaren na mijn dood, en aangezien ik in die tijd niet meer op de aarde leefde zou het niet rechtvaardig zijn om mij aansprakelijk te maken over de kwestie hoe mijn theorieën zich verhouden tot een begrip dat tijdens mijn leven nog niet of nauwelijks in zwang was. Laten wij zeggen dat ik niet degene ben die het begrip "voorbestemming" heeft bedacht."
<"Maar u heeft het kunnen bedenken."
>"Inderdaad."

10.2 Thrasymachos; de provocateur
<"En, Thrasymachos, hoe bevalt de onsterfelijkheid?"
>"Het is onrechtvaardig."
<"Hoe bedoel je dat?"
>"Ik ben onsterfelijk gemaakt als een heethoofd met een inferieur intellect. Maar in mijn leven was ik veel meer. Was ik een liefhebbend vader? Een sierlijke danser? Een gulle filantroop? Misschien wel; maar men kent mij alleen maar als die idioot die uitzinnige stellingen voor de voeten van Sokrates gooide, en ze vervolgens niet wist te verdedigen."
<"Tsja; je komt inderdaad wat ééndimensionaal over."
>"Terwijl Glaukon en Adeimantos, niet geheel ontoevallig de broers van Plato, wel denkkracht wordt toegekend. In deze eeuwigheid ben ik het slachtoffer van Plato's politieke agenda."
<"Nou... ik zou Glaukon niet zo gauw opvoeren als het toonbeeld van denkkracht. Het is een goeie jongen, maar..."
>"Ik ben een Merkel."
<"...een wat?"
>"Een Merkel."
<"Dat mag je uitleggen..."
>"Angela Merkel is de Bondskanselier van Duitsland. Die ken je. Nou, zij is dus een totale heks. Toch? Ze kijkt neer op de Grieken, ze keurt homoseksualiteit af, ze maakt kleine meisjes aan het huilen. Killer en gemener dan dat vindt je ze niet. Toch?"
<"Ik neem aan dat je gelijk hebt."
>"En toch maakt ze er een erezaak van dat de enorme vluchtelingenstroom goed opgevangen wordt in haar land. Als je dat niet al nobel vindt, moet je tenminste toegeven dat ze hiermee in ieder geval blijk geeft van haar menselijkheid. Daar kun je niet omheen."
<"Daar heb je volkomen gelijk in."
>"Dus zelfs de meest hardvochtige mens is meer dan alleen maar hardvochtig."
<"Ja. Dat klopt."
>"Als een mens meer kan zijn dan één eigenschap, en zelfs in strijd met die ene eigenschap kan handelen, dan zou dat ook voor mij moeten gelden."
<"Zo is dat!"
>"Dus staat het bij dezen vast dat ik niet alleen maar een kortzichtig heethoofd ben, en voor zover dat al zo is, ben ik dat niet te allen tijde. En het bewijs is niet alleen inhoudelijk geleverd; maar ook door het feit zelf dat ik zojuist een stelling heb verdedigd."
<"Inderdaad."

10.3 Glaukon; de leergierige
>"Wie had dat ooit gedacht? Thrasymachos die zichzelf staande houdt in een dialoog!"
<"Tsja. Ik zie dat jou nog niet zo gauw doen..."
>"En waarom dan wel niet?"
<"Omdat jij je te afhankelijk en te weinig kritisch opstelt. Het begint al bij je stelling. Je slaagt er niet eens in om hem in haar volledigheid te poneren, zonder de hulp van Adeimantos."
>"Zowaar, dat is juist."
<"En zodra Sokrates eenmaal aan het antwoorden slaat, slik je alles wat hij zegt voor zoete koek. Je denkt geen moment na of het wel klopt wat hij te berde brengt."
>"Ja, zo is het."
<"Vanaf dat punt beperkt je inbreng zich tot ordinaire ja-knikkerij; op z'n hoogst geef je een samenvatting van wat Sokrates eerder vertelde."
>"Dat klopt."
<"En natuurlijk is het goed om te luisteren naar wat er gezegd wordt; opdat je het in je op kunt nemen. Dat heb je in ieder geval op Thrasymachos voor. Maar de kennis valt dood bij jou. Je hoort het, je neemt het aan, en je doet er verder niets mee. Je analyseert het niet, je stelt geen vragen. Zelfs toen jou uitdrukkelijk om je mening werd gevraagd, weigerde je deze te geven, en wilde je die van Sokrates."
>"Je hebt volkomen gelijk."
<"Dus je weet wat je te doen staat?"
>"Ik heb een vermoeden, maar ik geef er de voorkeur aan dat jij het zegt."
<"Dat dacht ik al. Glaukon; luisteren naar anderen is het begin. Maar het wordt een keer tijd om ook een volgende stap te zetten in je leerproces. Wat jou nu te doen staat is zelf nadenken, analyseren, een mening vormen, en die te geven - zodat deze getoetst en bediscussieerd kan worden."
>"Inderdaad."

10.4 Adeimantos; de criticus
<"Ik verschaf me wel enige dichterlijke vrijheid toe, door jou de criticus te noemen, Adeimantos."
>"Ja, ja. Ik laat mij evengoed overbluffen door Sokrates als Thrasymachos en Glaukon. Je bent niet echt onder de indruk van mij. Deze discussie hebben we al gehad, weet je nog? Toen je me voor het eerst opvoerde."
<"Dat klopt. Al moet ik toegeven dat jij je in deze reeks mooi hebt ontwikkeld."
>"Jij hebt mij mooi ontwikkeld. Jij hebt me geschreven, weet je nog?"
<"Dat is waar. Je aanwezigheid voegde een dynamiek toe aan mijn stukjes die mij wel beviel. Het is jammer dat we niet echt de vluchtelingenproblematiek hebben kunnen bespreken, maar wie weet..."
>"Je gaat me in de toekomst vaker opvoeren?"
<"Als een artikel zich daarvoor leent: zeker."
>"Dan is dit afscheid waarschijnlijk niet definitief."
<"Inderdaad."

10.5 Plato; de schrijver
>"Ik zie dat je het genoegen van de dialoogvorm hebt ontdekt?"
<"Niet alleen dat. Ik heb hem ook nog eens beter gehanteerd dan u."
>"Ik was mij er niet van bewust dat dit een wedstrijdje was."
<"Dat is het ook niet. Maar uw boek had interessanter kunnen zijn als u uw personages iets meer persoonlijkheid had gegeven, en de dialoog iets meer had laten zijn dan één poppetje die een verhaal afsteekt en een groep andere poppetjes die op alles ja en amen zegt."
>"Er is iets dat je dwars zit. En dat is waarschijnlijk ook de reden dat je al je dialogen laat eindigen met het woordje 'inderdaad'. Je parodieert me."
<"Kijk, kijk. U bent niet alleen filosofisch, maar ook psychologisch begaafd. U weet waarschijnlijk wel wat mij dwars zit?"
>"Mijn pleidooi voor censuur en tegen kunst en fictie?"
<"Het idee alleen al is verwerpelijk. Ik heb het dan ook bewust niet in één van mijn artikelen verwerkt."
>"Maar nu breng je het toch ter sprake."
<"Anders zou ik mij zelf aan censuur schuldig maken. Dat wil ik niet op mijn geweten hebben. Mijn lezers mogen best weten hoe u dacht over..."
>"Ik wilde de wereld vrijwaren van valse ideeën en heftige emoties. Evenwichtigheid en ratio moeten de boventoon voeren - alleen zo kunnen de kennis en het denken voortgestuwd worden naar een hoger bewustzijn."
<"Die aanname is vals. Kunst heeft het denken in de loop der geschiedenis, tot op de dag van vandaag, altijd gestimuleerd. Net als fictie."
>"Meen je dat nou?"
<"Zijn mijn dialogen niet volkomen fictief? En zetten zij niet aan tot denken? Tot begrip van de werkelijkheid?"
>"Zo heb ik het nog niet bekeken..."
<"Bekijk het dan zo. Overigens bent u niet in de positie om op een dergelijke wijze over kunst te spreken, meneer de schrijver-dichter!"
>"Touché."
<"Zijn uw werken niet fictief, of op zijn minst sterk geromantiseerde bewerkingen van de realiteit?"
>"Ik had toch al 'touché' gezegd?"
<"En staat er uw werken geen valse kennis? Heeft u niet het Verhaal van Er opgenomen in Politeia? Sokrates laten stellen dat het een waargebeurd verhaal was? En er baarlijke nonsens over de werking van de kosmos in geplempt?"
>"In die tijd wisten wij niet hoe het wel zat..."
<"En dus neemt de bepleiter van de ware kennis genoegen met een wilde speculatie, en verkoopt deze als waarheid..."
>"Dat is een onjuistheid mijnerzijds, eenwelk ik met de kennis van nu betreur. Maakt mij dit nu tot een charlatan?"
<"Die beschuldiging wil ik niet voor mijn rekening nemen. Maar we kunnen met recht vaststellen dat er fouten zitten in uw logica, en dat de stellingen in uw werk ~ of ze nu uit het brein van Sokrates of uw eigen brein zijn ontsproten ~ onvoldoende getoetst zijn aan de criteria die in datzelfde werk gesteld worden."
>"Geen charlatan, dus, maar ook geen perfect mens?"
<"Het had misschien voorkomen kunnen worden als er iets meer kritiek in uw boek zat; als uw personages iets levendiger waren neergezet. Laten we wel wezen: er staat veel waardevols in uw boek."
>"Uiteindelijk was het ook een zoektocht naar de moraal. En naar wijsheid. En ik meen in die zoektocht wel geslaagd te zijn."
<"Ik weet niet of er ooit een einde komt aan die zoektocht. Maar u hebt in ieder geval een blijvende bijdrage hieraan geleverd."
>"Een bijdrage, die mij en mijn ééndimensionale personages de onsterfelijkheid heeft opgeleverd."
<"Zo zie je maar..."
>"Inderdaad."

E I N D E