Veenendaal

De Waarde

Precies. Wetten en normen kunnen natuurlijk nooit een erg degelijke bescherming krijgen van mensen die niet weten wat de waarde van die normen is, want in dat geval zal niemand volgens mij die normen ooit voldoende begrijpen.
Sokrates

Dat is logisch, maar uzelf, Sokrates, waarin ziet ù die waarde eigenlijk: in inzicht, in genot of in nog iets anders?
Adeimantos

>"Maar waarom maakte je dan eigenlijk zo'n punt over de wijze waarop producten voor mannen, danwel vrouwen worden gepromoot?"
<"Omdat het een symptoom is van een groter probleem. Er wordt een scheidslijn aangebracht tussen mannen en vrouwen, waardoor de gemene deler ~ het mens-zijn ~ naar de achtergrond verschuift."
>"Omdat Jillz voor vrouwen is, en Strongbow voor mannen?"
<"In plaats van: cider is voor mensen. Waarom moet je zoiets aan een geslacht ophangen?"
>"Het is maar cider..."
<"Er wordt een norm aangebracht. In reclame is het ook de norm dat de vrouw het huishouden doet. Kijk naar de spotjes van de schoonmaakproducten. Daardoor wordt een rollenpatroon ten toon gespreid, die niet bepaalt stimuleert tot ontplooiïng van het individu."
>"Wat?"

<"Ander voorbeeld: vroeger was LEGO gewoon speelgoed voor kinderen. Tegenwoordig is het primair jongensspeelgoed, en is er een aparte lijn voor meisjes waarbij je nauwelijks nog aan bouwen toe komt en het vooral draait om de vriendschapsrelaties tussen de poppetjes. LEGO FRIENDS, zoals die onzin heet, is meer Barbie dan LEGO. Hoe stimulerend is dat voor meisjes om zich te bekwamen in het bouwen?"
>"Niet echt stimulerend neem ik aan..."
<"En als het nou alleen bij stomme reclames bleef. Maar marketing weerspiegelt de samenleving. Zelfs voor de wet zijn mannen en vrouwen nog niet gelijkwaardig; met name in het ouderschap."
>"Kijk, nou komen we ergens!"
<"Laat je me dit punt niet toelichten?"
>"Je hebt Plato's boek toch gelezen? Dan weet je toch dat ik graag het tempo in de discussie houd? Voor mij is het duidelijk waar je naar toe wilt. Daarbij komen we ongetwijfeld nog terug op dit punt. Maar je zei net een belangrijk woord."
<"Namelijk?"
>"Gelijkwaardig. Kennelijk leven we in een wereld waarin vaders niet gelijkwaardig zijn aan moeders, en waarin arme Grieken niet gelijkwaardig zijn aan rijke Duitsers..."
>"Dus..."
<"Is gelijkwaardigheid niet één van de drie morele plechtankers van jouw partij?"
>"Ja. Gelijkwaardigheid is iets waar we naar moeten streven. Ieder mens zou de zelfde kans moeten krijgen om zich zo goed mogelijk te ontplooien een gelukkig te worden. Daar hecht ik waarde aan.
<"Inderdaad."

Het is niet voor niets dat Sokrates voor zijn staat een aristocratisch bestuur had uitgekozen. Hij hecht er waarde aan dat een elite regeert; niet zozeer vanwege een afkeer van gewone mensen. Het betreft hier immers een aristocratie waarin je niet via afkomst, maar door verdienste in de 'adelstand' belandt. In zijn aristocratie maakt een vrouw uit de arbeidersklasse evenveel kans op een bestuursfunctie, als een man uit de kapitalistenklasse. In die zin wordt zijn aristocratie bewalmd door zoete democratische geuren.
Maar het is wel het psychische element van de ratio dat aan het roer moet staan. Het verstand kan de begeerten en temperamenten op waarde schatten; een mens dat zich laat leiden door zijn verstand maakt de juiste keuzes. Datzelfde geldt volgens Sokrates voor een samenleving; ook die is het beste af wanneer die geleid wordt door het verstand.

Voor hem zijn kennis, inzicht en wijsheid van enorme waarde. Waardevoller nog dan goud of andere materiële rijkdom. Hij noemt wetenschappers de “werkelijke kapitalisten”; zij beschikken immers over het meest waardevolle dat er bestaat. Iemand met een mening zonder achterliggend inzicht, daarentegen, al is het de “juiste mening”, is voor hem hoogstens “een blinde op de juiste weg”.
Dat is echter niet het enige verband dat hij legt tussen kennis en gezichtsvermogen. Daarbij betrekt hij iets wat hij “de waarde” noemt, die van essentieel belang is voor kennis. Die waarde is als de zon:

• De zon geeft licht, zodat je objecten kan zien.
• De zon kan zelf ook gezien worden.
• De zon is betrokken bij de wording en het groeiproces van de (levende) dingen die gezien worden dankzij de zon.

De relatie die de zon heeft met zowel het gezichtsvermogen als met de zaken die gezien kunnen worden, is volgens Sokrates dezelfde als de relatie die de waarde heeft met kennis en de zaken die gekend kunnen worden.
De waarde is, zogezegd, de zon van de wetenschap.

Maar wat is dan die waarde precies? Waar kun je datgene vinden dat het weetbare weetbaar maakt, dat gekend kan worden, en is betrokken in het ontstaan van zaken waarin je inzicht kan hebben en waardoor je dat inzicht ook kunt hebben.
Wat Ayn Rand betreft, is die waarde te vinden in eigenbelang en wordt objectief meetbaar door geld. Zoals al eerder is aangetoond is dat een onjuiste veronderstelling wanneer je, zoals Plato en Sokrates, de menselijke psyche in drie elementen onderverdeelt. In Rand's ideologie zou het element der begeerte leidend moeten zijn. En hoewel ik het niet met Sokrates eens ben over zijn gekozen staatsvorm, acht ik de begeerte het minst geschikt van de drie elementen om een samenleving te leiden.
Rand zelf maakte de onderverdeling in de psyche overigens niet. Of ze ging er, zoals Thrasymachos, van uit dat de begeerte en de ratio altijd op hetzelfde uit zijn en dat het juist van wijsheid getuigt om die begeerte te volgen. Dat verklaart ook haar even heftige ideologische afkeer van religie (als tegenstrever van de ratio) als van solidariteit (als tegenstrever van het eigenbelang). Het zijn fenomenen die ingaan tegen haar waarden, waarin de calculerende mens op zoek naar eigengewin centraal staat.

Die calculerende mens op zoek naar eigengewin kwamen we ook al tegen in het voorbeeld van de kinderopvang, uit het boek van Michael Sandel. In mijn verhandeling over Ideologie en Praktijk noemde ik deze mens de homo economicus. Uit dit voorbeeld bleek al, dat de homo economicus geen goed uitgangspunt is voor de praktijk.
Sandel stelt er andere waarden tegenover. Of naast. Hij stelt in ieder geval dat de markt, waarop de homo economicus zou floreren, niet altijd het juiste instrument is om zaken op waarde te kunnen schatten. Omdat een markt enkel de waarden bepaalt aan de hand van vraag en aanbod, berooft zij, geen onderscheid makend tussen hogere en lagere behoeftes, het publieke debat van morele energie en maatschappelijke inzet. De waarde die Sandel voorlegt, is die van het morele besef, en de dialoog hierover. De moraal die Glaukon zoekt, en die Sokrates ertoe aanzet een fictieve samenleving op te tuigen.
Hij bepleit ondermeer dat marktmechanismen, in de vorm van financiële prikkels, te kort schieten om de mens 'het goede' te laten doen ~ en soms zelfs averechts werken. Ook legt hij morele dillema's voor bij kwesties waar ze wel (b)lijken te werken; zoals bij de gereguleerde jacht. Door jagen duurbetaald toe te staan in een aantal Afrikaanse landen, kan de populatie van bedreigde diersoorten stand houden. Uit de winsten van de jacht worden boeren financieel gestimuleerd om de wilde dieren te (helpen) beschermen, zodat rijkelui nog iets hebben om op te jagen, waardoor er weer meer geld komt voor de bescherming van de dieren ~ et cetera. Het schijnt te werken, maar is het wel moreel verdedigbaar om een aantal dieren prooi te laten zijn van een kapitalist met een zieke hobby, zodat andere dieren kunnen leven? Geef toe dat het paradoxaal is: toestaan dat leeuwen worden afgeknalt omwille van het voortbestaan van leeuwen.
Met het geval 'Cecil', de leeuw die op sadistische wijze is doodgemarteld door een Amerikaanse tandarts, is er anno 2015 veel aandacht voor dit vraagstuk. Maar als het alternatief is dat de jacht volledig in handen komt van stropers die enkel antwoorden aan hun eigen portemonnee (paradox nr.2: het alternatief voor een marktmechanisme is een ander marktmechanisme), weet ik niet wat ik zou moeten kiezen.

Wie ik in mijn zoektocht naar de waarde zeker niet onbesproken wil laten, is de uitvinder van de bovenmens; Friedrich Nietzsche (1844-1900). Zijn werk heeft denkers en activisten onder mogelijk alle denkbare maatschappelijke en politieke stromingen geïnspireerd, en aangezien het concept van de bovenmens (in allerlei verschijningsvormen) terugkomt in deze reeks, mag hij ook hier niet ontbreken.
Waar je volgens Sokrates bovenmenselijkheid verwerft door te leren, doe je dat volgens Nietzsche juist door te ontleren. Nietzsche stelt dat de mens zijn aangeleerde moraal moet afwerpen, en voorbij goed en kwaad zijn eigen ethiek moet construeren. Hij brengt een verschil aan tussen “goedheid” en “grootheid” ~ en prefereert die laatste. Dit verschil ligt erin dat goedheid het lijden wil elimineren, en grootheid het lijden juist accepteert en wil benutten.
Omdat de goedheid of de moraal dit lijden, en de daarmee gepaard gaande groei, tegengaat, zou zij achtergelaten moeten worden. De acceptatie van pijn scheidt de meesters van de knechten; het koren van het kaf. De bovenmens van de mens.
Uiteindelijk is dat waar Nietzsche naar zoekt: antwoord op het lijden; of liever gezegd: zingeving aan het lijden. (Persoonlijke) groei is de waarde die Nietzsche voor ogen heeft, en aangezien de aangeleerde moraal daar omheen zou leiden in plaats van naartoe, is zij onwenselijk ~ of tenminste ondergeschikt.

Al met al is de waarde op vele plaatsen te zoeken. Voor socialisten wordt de waarde vertegenwoordigd door de mens. “Ieder mens is van ultieme waarde,” staat in het beginselprogramma “Heel de Mens” van de SP. De mens wordt gezien als de maat van alle dingen; zowel in omvang als in aard. De SP beschouwt de mens in al zijn facetten en heeft niet de homo economicus, maar de homo universalis voor ogen.
De kernwaarden ~ of zoals Marijnissen zegt: morele plechtankers ~ van de SP zijn Menselijke Waardigheid, Gelijkwaardigheid en Solidariteit. Alle drie zijn ze gekoppeld aan de mens; in twee van de drie is het woord “waarde” verwerkt.
En zo gek is dat niet: het is de mens, die door lijden groeit (Nietzsche), het publieke debat voert (Sandel), geld wil verdienen (Rand), en zoekt naar kennis en inzicht (Sokrates/Plato). Waarom zou je haar niet als waarde nemen? En wanneer de mens als waarde fungeert, vertoont zij nog een gelijkenis met de zon: zij is het middelpunt waar andere hemellichamen (waarden) om draaien.
Niet alleen is ieder mens van ultieme waarde; de mens is zelf ook de ultieme waarde.

<"Eigenlijk is het heel simpel: omdat ik geloof dat ieder mens van ultieme waarde is, is ieder mens automatisch ook van gelijke waarde. En dan geeft het geen pas om de ene cider voor te bestemmen aan de ene mens, en de andere voor de andere mens. Laat ze zelf hun cider kiezen, als ze dat spul willen drinken!"
>"Juist ja."
<"En het is nog erger als een vader maar vijf dagen, waarvan twee ook nog eens onbetaald, verlof krijgt na de geboorte van een kind, tegenover de tien weken die een moeder in principe nog heeft. En die tijd is niet allemaal nodig voor fysiek herstel, maar is er simpelweg omdat het moederschap simpelweg hoger wordt aangeslagen dan het vaderschap."
>"Wat?"
<"Okee, dit gaat misschien wat snel. Lees anders even wat van Ingrid Robeyns, die legt het goed uit. Maar niet alleen bij kraamverlof, maar ook bij voogdijzaken na een echtscheiding staat een vader maar wat vaak op achterstand. En dat is onrechtvaardig tegen beide seksen..."
>"Hoezo?"
<"Door de vrouw aan te wijzen als de kinderverzorger in het huishouden, hou je haar weg van de arbeidsmarkt. En ondertussen bestempel je de man als minderwaardige ouder."
>"Wauw. Man-vrouwverhoudingen zijn gecompliceerder dan ik dacht. Misschien moet je daar eens een aparte reeks aan wijden."
<"Misschien doe ik dat ook nog wel..."
>"Mooi. Dan kunnen we nu door naar het volgende onderwerp. Je weet wat komen gaat?
>"Inderdaad."