Veenendaal

Ideologie en Praktijk

Ja, maar dat op zichzelf wel juiste voorstel vraagt net als andere punten om een nadere uiteenzetting over de manier waarop zo'n gemeenschappelijke regeling dan zal werken.
Adeimantos

Sokrates wordt zelden onderbroken wanneer hij zijn visie op de ideale staat ontvouwt. Deels is dat omdat zijn verhaal logisch in elkaar steekt ~ maar waar dat niet zo is, laat zijn gezelschap het maar wat vaak na om in te grijpen.
Natuurlijk hoef je dat niet te verwachten van Thrasymachos; die is simpelweg niet uit het juiste intellectuele hout gesneden. Ook Glaukon laat het afweten. Die wil zo graag dat zijn vraagstuk wordt opgelost, dat hij geneigd is elk woord van Sokrates te slikken als zoete koek.
De enkele keer dat er een kritische noot wordt geplaatst bij Sokrates' uiteenzetting, is het vooral Glaukon's broer, Adeimantos, die hem plaatst.

Ik ben benieuwd wat hij zou zeggen, als we hem nu aan het woord zouden laten.

>"Het zou tijd worden."
<"Hoe bedoel je, Adeimantos?"
>"Je hebt al vijf delen in deze reeks geschreven, en pas nu, in het zesde deel, voer je mij pas op?"
<"Aanvankelijk was ik van plan om je helemaal uit de serie te laten. In het overgrote deel van het boek vervul je dezelfde rol als je broer: die van ja-knikker. Soms weet ik niet eens of hij het is of jij, die aan het woord is. Jullie beider vocabulaire lijkt maar wat vaak beperkt tot het woordje 'inderdaad'. Je aanwezigheid zou niets toevoegen aan het naratief."
>"Dat is ook niet aardig om te zeggen. Had me dan ook weggelaten, als je aan Glaukon genoeg had. Waarom dicht je me dan toch een rol toe?"
<"Omdat er, dankzij de enkele kanttekening die jij wel durft te plaatsen, toch een aparte naratieve functie voor jou ontstaat. Tegenover de theorie van Sokrates plaats jij de praktijk. Dat is ontzettend waardevol."
>"Inderdaad."

Natuurlijk is er op zich niets mis met theorie. Het is goed om logica aan te brengen op hetgeen er om je heen gebeurt. Systemen te ontwaren; regels te ontdekken. Het helpt je de wereld, en de dingen die erin gebeuren, te begrijpen en te verklaren. Waarom gebeurt iets, wat zijn daar weer de gevolgen van? Als je het patroon ziet, kun je zaken voorspellen en situaties veranderen.
Synoniemen voor theorie zijn leer, stelling en verklaring. Wikipedia beschrijft het als volgt: "Een theorie is een geheel van denkbeelden, hypothesen en verklaringen die in onderlinge samenhang worden beschreven. In de wetenschap is een theorie een toetsbaar model ter verklaring van waarnemingen van de werkelijkheid."

Nauw verwant aan theorie is ideologie; een woord dat ik vaak gebruik in verdiepingsessays als deze. Hoewel het oorspronkelijk "algemene wetenschap van ideeën" betekende, heeft het woord vandaag de dag vooral een politieke connotatie. Mijn leermeester, Jan Marijnissen, gaf mij ooit de volgende definitie van ideologie:
"Samenhangend stelsel van uitgangspunten, analyses, opvattingen en standpunten met betrekking tot mens, samenleving en maatschappij." Volgens hem ~ en dat ben ik met hem eens ~ is een ideologie, de theorie die een partij aanhangt, nuttig om de neuzen in een partij dezelfde kant op te krijgen. Partijbreed hebben we hetzelfde instrumentarium om de werkelijkheid eerlijk in beeld te brengen.
"Zonder inzicht geen uitzicht", is een credo wat van toepassing is op het nut van ideologie. Het helpt hoofd- en bijzaken te onderscheiden; evenals oorzaak en gevolg. Marijnissen noemt ideologie een "panacé tegen subjectivisme".

>"Als theorie zo geweldig is, waarom voer je mij dan ten tonele? Om mij te portretteren als een domme stoetel, met mijn hang naar de praktijk?"
<"In tegendeel. Dat theorie nuttig is, wil niet zeggen dat er geen fouten in kunnen zitten. Dat kunnen fouten in logica zijn, die zich overal kunnen voordoen omdat er iets over het hoofd wordt gezien. Maar zelfs met een perfecte logica kan de theorie nog onjuist zijn, omdat zij is gestoeld op een onjuist uitgangspunt."
>"Die fouten in de logica snap ik. Neem bijvoorbeeld jouw statement in episode vijf, waarin je stelt..."
<"... ik weet welke fout in logica je bedoelt, en we komen er heus nog wel een keer op terug. Maar laten we ons bij het thema van dit deel houden."
>"En daarvoor is het natuurlijk noodzakelijk dat ik vraag naar die perfecte logica met een onjuist uitgangspunt."
<"Inderdaad."

Michael Sandel's anekdote over die kinderopvang, die ik ook in episode drie gebruikte, is een ideaal voorbeeld van perfecte logica op een onjuist uitgangspunt.
De kinderopvang dacht een maatregel te kunnen treffen tegen het feit dat ouders telkens te laat hun kinderen op zouden halen. Door een boete op te leggen voor het te laat ophalen van je kind, zou men gestimuleerd worden hun kind op tijd op te halen.
De homo economicus, die redeneert vanuit zijn belang, diende hierbij als uitgangspunt. De gedachte dat ouders, die geen boete wilden, nu hun kinderen op tijd zouden ophalen, was daar een volstrekt logisch gevolg van.
De praktijk leerde echter dat de invoering van het boetesysteem een averechts effect had: het uitgangspunt van de homo economicus bleek onjuist.
Het uitgangspunt dat de situatie zich zou herstellen als de maatregel zou worden teruggedraaid bleek eveneens onjuist.

Waaruit blijkt of je uitgangspunten en veronderstellingen juist zijn? Uit de praktijk. Theorie is ~ wanneer het geen duimzuigerij betreft ~ niets meer of minder dan gestolde ervaring.
Daarom is het van belang dat een wetenschapper zijn hypothesen onderwerpt aan experimenten. En is het eveneens van belang dat een politicus zijn theorieën toetst aan de praktijk van de samenleving.

>"En daarom is mijn personage van belang?"
<"Misschien ben je wel Sokrates' belangrijkste gesprekspartner in Politeia."
>"Kijk, dat vind ik leuk om te horen. Sta mij toe om de functie die ik in dat boek vervul ook hier te vervullen."
<"Waarlijk, mijn beste Adeimantos, ik zou niets liever willen."
>"Je sarcasme is een sierraad; schoner dan duizend sterren. Maar ben je niet simpelweg op zoek naar een uitweg uit je eerder geponeerde leerstelling?"
<"Ik weet niet waar je het over hebt."
>"In 2013 heb je Mozes' Tien Geboden getoetst en hertaald. Hoe luidt het vierde gebod?"
<"Vrije tijd is een recht, dat niet kan worden los gezien van de plicht haar te verdedigen."
>"En toch ben je nu weer bezig met een onderzoek, waarin je feitelijk supermarktmedewerkers vraagt of ze hun vrije zondag zouden willen opofferen. Ik zou denken dat je in dat artikel voldoende onderzocht hebt waarom die vrije tijd verdedigd moet worden. Waarom trek je niet gewoon de lijn? Waarom zeg je niet gewoon tegen; dat is toch waar jullie SP'ers goed in zijn?"
<"Twee jaar geleden vond ik het draagvlakonderzoek van belang; nu ook. Het staat nota bene in ons verkiezingsprogramma: Geen draagvlak, geen koopzondag. Als je zoiets stelt, ben je het aan je stand verplicht om dat draagvlak te onderzoeken. Je moet je engageren: zonder onderzoek geen recht van spreken."
>"Ja, maar waarom wil je zoiets überhaupt ophangen aan draagvlak? Kun je niet gewoon zeggen: vrije tijd is een recht, en het zal mij niet overkomen dat winkelpersoneel op dit recht inleveren?"
<"Pantha Rei. Alles beweegt."
>"Je kunt nu wel heel wijs met Heraclitus op de proppen komen, maar dat verklaart helemaal niets. Of wil je hiermee suggereren dat je eigenlijk een draaikont bent?"
<"Nee; die eigenschap laat ik liever aan andere partijen. Van het principe dat vrije tijd een recht is wijk ik met geen millimeter. Ik ben echter op zoek naar de juiste manier om dit principe in te bedden in het Veenendaal van vandaag."
>"Hoe bedoel je dat?"
<"Ik wil nagaan wat de behoeften van het winkelpersoneel ~ in casu supermarktpersoneel zijn. Wordt er anno 2015 überhaupt nog wel prijs gesteld op het recht van vrije tijd? En is de vrije zondag nog wel de juiste manier om dat recht vorm te geven?"
>"Dus je blijft trouw aan je principes, en durft tegelijk ook nog eens je standpunten te onderwerpen aan de toets van de praktijk?"
<"Dat klopt. Het is een cirkel. De praktijk wordt gevangen in een theorie, die theorie wordt bijgesteld door de praktijk. Zo zou het altijd moeten."
>"Ha! Zie hier mijn gelijk! Een mens leeft nu eenmaal in de wereld, niet in een leerstelling. En daarom breng ik altijd het aspect van de praktijk in de discussie."
<"Nou ja, altijd..."
>"Okee; mijn interrupties zijn spaarzaam. Dat weten we nu wel. Gaan we het nu hebben over de deuk in jouw logica in episode vijf?"
<"Eerlijk gezegd vind ik dat deze episode nu wel lang genoeg heeft geduurd. En aangezien ik de schrijver ben, zou het zo maar eens kunnen dat jij het met me eens bent."
>"Inderdaad."